زهرا رنجبر آزاد، کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی در یادداشتی نوشت: کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گروهی سفر می‌کنند و سرا، به معنی خانه ومکان. هردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است، منابع تاریخی، هخامنشیان را پایه‌گذار کاروانسراها دانسته‌اند، در روزگار اشکانی، ایستگاه‌های میان راه، و حمایت از کاروانیان اهمیت زیادی یافت و در اغلب جاده‌ها به‌خصوص جاده معروف ابریشم بناهایی شبیه کاروانسرا ایجاد شد.
در دوره ساسانیان به‌دلیل اقتصاد وسیع و گسترده، راه‌ها و امنیت کاروانیان اهمیت زیادی یافت، در نتیجه کاروانسراهای بسیاری در مسیر جاده‌ها و گذرهای اصلی بنا شد. از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده‌ای در ایران باقی نمانده است ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسراهای بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است.
فرم کاروانسراها در اقلیم‌های مختلف ایران:
گرچه حیاط مرکزی شکل غالب کاروانسراهای ایران است ولی در مورد این نوع ابنیه نیز مانند ساختمان مساجد، مدارس با توجه به اقلیم هر منطقه از ایران گوناگونی‌های مختلف در راستای تطبیق با شرایط اقلیمی به لحاظ فرم و نوع مصالح دیده می‌شود.
۱- کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر:
تعداد کاروانسراها در سواحل جنوبی دریای خزر در مقایسه با سایر مناطق اقلیمی ایران نسبتا کمتر است. در این مناطق بارندگی زیاد، شرایط آب و هوایی محیط، آباد بودن کل منطقه، جمعیت نسبتا زیاد و بر خلاف سایر مناطق ایران، نزدیک بودن مراکز جمعیت و…باعث شده تا نیازی به کاروانسرا به تعداد بسیار نباشد. با توجه به کاروانسراهای باقی مانده مشاهده می‌شود که اغلب کاروانسراها در این منطقه در مسیر ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و شهرهای این سواحل بوده است. پلان کلی این کاروانسراها به تبعیت از فرم کلی کاروانسراها در مناطق گرم و خشک ایران، به صورت حیاط مرکزی ساخته شده است. ولی محل استقرار مسافران به صورت ایوان است تا کوران هوا که امری ضروری جهت تامین آسایش انسان در این اقلیم است تامین شود.
۲- کاروانسراها در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان:
اگرچه در این سواحل اکثر امور تجاری از طریق راههای آبی بوده، ولی انتقال کالا از بنادر به داخل کشور نیاز به جاده و بالطبع کاروانسرا داشته و کاروانسراهای نسبتاً زیادی بین بنادر خلیج فارس و دریای عمان و شهرهای مرکزی ایران وجود داشته است. در رابطه با فرم کالبدی کاروانسراهای این سواحل مشاهده می‌شود که «این کاروانسراها عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوش است با اطاق مرکزی صلیبی شکل و اطاق‌های جانبی، یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اطاق‌ها به خارج بنا راه دارند
۳- کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع:
کاروانسراها در نواحی سرد کوهستانی جهت مقابله با سرمای شدید زمستان، غالباً فاقد حیاط مرکزی بوده‌اند و به جای حیاط مرکزی، دارای یک تالار وسیع در راستای اسکان مسافران و در اطراف آن دالانهای سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان بوده‌اند.
۴- کاروانسرا در دشت‌های فلا ت مرکزی:
زیباترین، مجلل ترین، وسیع‌ترین و بیشترین تعداد کاروانسراها در دشت‌های فلات ساخته شده و اکثر قریب به اتفاق آن‌ها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط می‌باشند. در این کاروانسراها اتاق مسافران در اطراف حیاط مرکز و اصطبل‌ها در پشت اتاق مسافران احداث شده است. اتاق مسافران معمولاً چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اطاق‌ها جلوگیری شود و هم از گرد و خاک کف حیاط قدری دورتر باشند. مساحت اتاق‌ها غالباً از ۱۰ الی ۱۲ متر مربع فرا نمی‌رفته است. نور و تهویه اتاق‌ها از طریق بازشوی در ورودی و بعضاً پنجره آن تامین می‌شده است. این اتاق‌ها در نداشته‌اند و در تابستان بازشوی آن توسط پارچه و در زمستان توسط زیلو پوشیده می‌شده است. در اکثر اتاق‌ها، بخاری دیواری برای گرم کردن فضا و پخت و پز وجود داشته است. بهترین و بزرگترین اتاق‌ها یا در پشت ایوان اصلی و یا در چهار زاویه کاروانسرا احداث می‌شده است.
از جمله این کاروانسراها می‌توان به کاروانسرای زیبای خشکه رود در شهرستان زرندیه اشاره کرد. این بنای تاریخی که به شماره ۱۱۸۶ و در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است از جمله آثار شاخص دوره صفوی است.
بنای کاروانسرا در جنوب غربی شهرستان زرندیه و در حدود ۲۵ کیلومتری شهر مامونیه در حاشیه شاهراه مواصلاتی ساوه به بویین زهرا در استان قزوین قرار دارد. وجه تسمیه این بنای تاریخی از همجواری آن با روستایی با نام خشکرود گرفته شده است که در حواشی بیابان به عنوان مرکز جمعیتی و سکونت‌گاهی وجود داشته است.
این بنا از جمله کاروانسراهای ۴ ایوانی و با صحن مرکزی است. دروازه ورودی بنا در ضلع شرقی واقع شده و در نمای بیرونی و در طرفین درگاه و جلو خان ورودی ۱۰ حجره جهت استراحت مسافران وجود دارد.
پس از ورودی، به یک دالان وسیع می‌رسیم که در طرفین دالان دو سکو و چهار درگاه که به اتاقهای جنب دالان راه می‌یابند قرار دارد و همچنین در این فضا دو راه پله برای دسترسی به بام موجود است. در طرفین سقف دالان و جلوخان دو اتاق بزرگ و دو بهار خواب رو به حیاط وجود دارد که بوسیله یک راهرو باریک از روی سقف دروازه با یکدیگر ارتباط می‌یابند.
پس از عبور از پیشخان ورودی، وارد حیاط کاروانسرا می‌شویم. فرم حیاط چهارضلعی مستطیل شکل بوده که طول آن شمالی – جنوبی و عرض آن شرقی – غربی است. در طرفین ایوانها پنج ایوانچه وجود دارد که به اتاق‌هایی که برای استراحت مسافران در نظر گرفته شده راه دارد. در دیوار تمامی اتاق‌ها طاقچه و اجاق برای پخت و پز تعبیه شده است. در پشت اتاق‌ها اصطبل (شترخان) وجود دارد و در فضای شترخان نیز حجره‌هایی جهت استراحت ساربانان قرینه با اتاق‌ها و ایوانچه‌ها قرار دارد. در مرکز حیاط کاروانسرا آب انباری برای ذخیره و جمع آوری آب وجود داشته است که بخش زیادی از آن تخریب شده است.
عمده مصالح به کار رفته در ساخت بنا آجر با ابعاد ۶*۲۴*۲۴ سانتی متر بوده و در ازاره‌های داخل و خارج کاروانسرا و اصطبل‌ها تا ارتفاع یک متر از سنگ های صیقلی استفاده شده است. سطح پشت بام، کف ایوانها و اتاق‌ها با آجر و اطراف حیاط در جلوی ایوانها با سنگ مفروش شده است و دیوار اتاق‌ها دارای‌اندود گچ بوده است.
از جمله تزئینات به کار رفته در بنا مقرنس کاری گچی و آجری نیم گنبد جلوخان ورودی و کلمات یا علی مدد در بدنه جنوبی جلوخان با نماکاری آجری است.
انتهای پیام/
نظر شما